استادیار گروه هنر و معماری، واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران
چکیده
شهر بیشاپور یکی از نخستین شهرهای دوره ساسانی است که توسط شاپور یکم ساخته است. در بخش سازه-های سلطنتی که در شمالشرقی شهر قرار دارد، بناهای مشهوری همانند معبد آناهیتا، تالار پذیرایی شاپور، ایوانهای موزاییک وجود دارد. معبد آناهیتا سازهای است با نقشه مربع و تماماً با سنگ بادبر ساخته شده است. معبد دارای عناصری هست که نشان دهنده جریان آب از بیرون بنا به فضای استخرگونه درون اثر است. از سویی برخی پژوهشگران معتقدند اتاق مرکزی یا فضای درونی مسقف بوده و برخی فاقد سقف معرفی و توصیف کردهاند. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی-تطبیقی است. بر پایه این پژوهش نام دو آتشکده به نام های شِبِرخَشین و گمبذگاوسر که مؤلفین صدر اسلام از آن یاد کردهاند، در واقع نام دو ساختمان بزرگ شهر بیشاپور به ترتیب ساختمان B (تالارپذیرایی شاپور) و ساختمان A (معبد آناهیتا)است. نتیجه گرفته شده که در اوایل دوره ساسانی دو عنصر آب و آتش در کنار هم (همانند سرخ کتل) و یا در ساختمانهای همجوار هم (همانند ساختمان A وB بیشاپور و غیره) نیایش میشده است. افزون بر این عنصر کریدور (دالان طواف) که حول تالار یا صحن مرکزی معبد قرار میگیرد، صرفاً به عنوان یک عامل تفکیک مکان مقدس از مکان ناپاک نیست، بلکه ممکن است کریدور تأکیدی بر خصوصی بودن بنا داشته و عامل تفکیک بناهای خصوصی از بناهای عمومی بوده است. متعاقب آن با رواج ساخت چهارتاقیها از سده چهارم میلادی به بعد کریدور کارکرد مذهبیاش را از دست میدهد و بیشتر به یک عنصر تشریفاتی تبدیل می شود. درباره کاربری معبد آناهیتا میتوان گفت که این بنا تنها در ایام خاصی از سال جریان آب در مجاری آن برقرار بوده است. این مراسم به دو عنصر آب و آتش و همچنین جشنهای مرتبط با آنها بستگی داشته است. با توجه به قرابت الههی تیر با آناهیتا و برخی مدارک دیگر میتوان گفت یکی از جشنهای باشکوهی که هرساله انجام میشده، جشن تیرگان بوده است.
)