پژوهشی شمایل‏نگارانه در تصاویر منسوب به الهه اناهیتا در هنر دوران سلوکی و اشکانی

اردویسور اناهید پارسی میانه و ارِدوی ‎سورَ اناهیتای اوستایی از ایزدان مشهور زرتشتی است. این الهه یک سرود کامل از یشت‎ها یعنی آبان یشت را،‏ که یکی از مفصل‎ترین و کامل‎ترین سرودهای اوستایی است،‏ به خود اختصاص داده است. کتاب‎ها و مقالات فراوانی در مورد جنبه‎های مختلف شخصیت وی نگاشته شده است. با اینکه بسیاری از فرهیختگان حوزه‎های اسطوره‎شناسی،‏ تاریخ،‏ باستان‎شناسی،‏ تاریخ هنر،‏ تاریخ ادیان و... این الهه را به عنوان ایزدبانویی شناخته شده در نظر گرفته و پرونده‎ی پژوهشی این الهه را روشن و مختومه می‎دانند،‏ اما بررسی انتقادی پرونده‎ی وی نشان می‏دهد که هیچکدام از جنبه‎های هویتی‏اش،‏ مانند خاستگاه،‏ کارویژه‏ی اسطوره‏ای و آیین‎ها و مناسک اختصاصی از وضوح علمی برخوردار نیست و توقف نسبی پژوهشهای علمی در مورد وی بیشتر از اینکه ناشی از وثاقت علمیِ حاصل از تحلیل منابع غنی و منسجم باشد،‏ ناشی از فضای روانی حاکم بر محافل دانشگاهی است. برخی از این پژوهشگران تعدادی از تصاویر زنانه‏ی مربوط به دوره‎های سلوکی (129-312 ق.م) و پارتی (224م- 247 ق.م) را به عنوان شمایل این الهه شناسایی کرده‎اند. این مقاله با بهره‏گیری از رویکرد بافتی در درون باستان‏شناسی ادراکی،‏ و رویکرد شمایل‎نگاری در مطالعات تصویر،‏ از منابع کتابخانه‎ای و موزه‎ای بهره گرفته،‏ با بررسی تطبیقی و مقایسه‎ای آثار مذکور در بافت فرهنگی- دینی- هنری ایران و خاورمیان? باستان به راستی‏آزمایی این انتساب‎ها پرداخته و به این نتیجه می‎رسد که تشخیص هویت زنان مذکور به عنوان الهه اناهیتا بر شواهد و اسناد متقن استوار نیست،‏ زیرا شمایل‎های مذکور که همگی در قلمرو الیماییس (جنوب غرب ایران به مرکزیت شوش) و بین‎النهرین به دست آمده‎اند،‏ در کنار عناصر بومی،‏ ریشه در دو نیروی معنوی مسلط بر آن دو ناحیه در آن روزگار،‏ یکی سنت‎های آیین‎ها و سنن دینی بین‎النهرین و دیگری شمایل‏نگاری هلنی دارند. به عبارت کلی‎تر،‏ اساساً در میان آثار هنری دوران سلوکی و پارتی شمایل هیچ زنی را نمی‎توان به یقین به الهه اناهیتا منسوب کرد.