فراورده‌های معماری و عناصر و اجزای وابسته به آن تحت تأثیر شرایط فرهنگی، نیازها، تجربیات فنی جامعه، خلاقیت‌ها و عوامل متعدد دیگری تولید می‌شوند و در گذر زمان تکامل می‌یابند. درها و دروازه‌های تاریخی بدلیل نقش امنیتی، اهمیت کارکردی، جنس مصالح و موقعیت قرارگیری در فضاهای معماری و معماری شهری اولین اهداف و مهم‌ترین بخش‌هایی از مستحدثات بوده‌اند که در مواقع بحرانی دچار ناامنی، ضایعه و تخریب می‌شدند، این مهم موجب تکامل و تکوین درها و دروازه‌های ابتدایی تا ورودی‌های مفصل معمارانه گردیده است، به همین دلیل از درها و دروازه‌های تاریخی تعداد قابل توجهی باقی نمانده است. از سویی تغییرات ناشی از توسعه و تخریب در دهه‌های اخیر نیز بسیاری از بقایای شهرها و مجموعه‌های معماری و درها و دروازه‌ها را تخریب یا دچار دگرگونی کرده است. برهمین اساس موضوع تکوین درآیگاه در معماری ایرانی موضوعی کمتر شناخته شده است. مقاله حاضر برآنست تا با اتکای به یافته‌های باستان‌شناسی به بررسی تغییر و تحولات شکلی درآیگاه از اولین نمونه‌های به دست آمده تا دوره ساسانی بپردازد. روش پژوهش کیفی و از نوع تاریخی، توصیفی و تحلیلی است که داده‌های آن بر مبنای یافته‌های باستان‌شناختی در سایت‌ها و محوطه‌های کاوش شده و شواهد معماری برجای مانده گردآوری و با توصیف آنها به دسته‌بندی تحلیلی مرتبط با دوره‌های تاریخی پرداخته شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که درگاه‌ها از ساده، کوچک و فاقد در شروع شده، رفته رفته درهای چوبی، درگاه‌های بزرگ‌تر و قرار گرفتن مجسمه‌ها و دیوارنگاره‌ها در مجاورت درگاه‌ها متداول گردیده‌اند و بدین ترتیب سلسله مراتب دسترسی‌ها مراحل تکاملی خود را تا دستگاه‌های ورودی پیچیده طی کرده‌اند.