جستاری در باستان شناسی قلعه سام سیستان (مطالعه معماری، گاهنگاری نسبی، بررسی ماهیت واقعی و کارکرد و جایگاه سیاسی)

سیستان باستان سرزمین پهناور و آبادی بود که از دوران های کهن به عنوان یکی از مهمترین ایالات ایران زمین محسوب می‌شد. این سرزمین از شمال سند و رود ارغنداب تا کوه‌های زاهدان دارای گستردگی می‌باشد و بخش اصلی آن پهن دشتی مسطح و وسیعی است که شامل سیستان و نهبندان در خاک ایران و ایالت‌های نیمروز، فراه و هلمند در خاک افغانستان می‌باشد. در سرتاسر این سرزمین بقایایی از شهرها و شهرک‌های باستانی به صورت مجموعه‌ای از خرابه‌ها، تپه‌ها و پشته‌های به هم پیوسته باقی‌مانده است که هر یک بیانگر ویژگی‌های متفاوتی چه از نظر دوره زمانی و موقعیت مکانی، چه از نظر کارکرد و چه از نظر ساختار معماری، می‌باشند. یکی از این محوطه‌های مهم قلعه سام است. این محوطه واقع در مرکز دشت سیستان یکی از شاخص‌ترین و بزرگترین محوطه‌های دوران تاریخی شرق کشور محسوب می‌شود که به رغم اهمیت فراوان، تاکنون مطالعه و پژوهشی علمی آنگونه که شایسته است در آن صورت نپذیرفته و پرسش‌هایی بنیادی همچون دوره‌ یا دوره‌های استقراری، ساختار معماری، هویت واقعی که بیانگر جایگاه این محوطه در نظام سیاسی و اجتماعی دوران خود است، همچنان در پرده‌ای از ابهام باقی مانده است. بر این اساس پژوهشی مبنی بر بررسی جامع و کلی میدانی در این محوطه صورت گرفته که ضمن مطالعه شواهد معماری، به نمونه برداری سطحی جهت گاهنگاری نسبی بر مبنای مقایسه گونه شناختی پرداخته شد و در نهایت با تطبیق شواهد مادی با منابع تاریخی براساس رهیافت تاریخی کنکاشی پیرامون هویت واقعی این محوطه صورت گرفت. نتایج به دست آمده نشان می دهد که قلعه سام بقایایی از یک قلعه- شهر تاریخی با فضای محصور به وسعت بیش از ?? هکتار با پیوستگی پیرامونی که وسعت آن را تا چند ده هکتار قابل شناسایی می‌نماید. این محوطه با ساختار منظم و ذوزنقه‌ای شکل دارای پلانی هیپودام است و بقایای ساختمان‌ها و بناهای موجود در داخل آن حاکی از معماری منظم، با قاعده و هماهنگ می‌باشد که گواهی بر اصول شهرسازی هیپودام دارد. استقرار گسترده در قلعه سام از دوران سلوکی تا اوایل دوران ساسانی ادامه یافته است و با توجه به درصد بسیار زیاد سفال دوران اشکانی، می‌توان بیان نمود دوره اصلی این محوطه مربوط به اشکانیان است. به احتمال فراوان این محوطه بقایای شهر سلوکی- اشکانی اگریاسپی ذکر شده در متون یونانی است که در دوران سلوکی و پس از آن در دوران اشکانی به عنوان کرسی حکومتی دشت سیستان بوده و نقش مرکزیت را نسبت به محوطه‌های همدوره خود ایفا می‌نموده است و در نهایت در اوایل دوره ساسانی به دلایلی موقعیت سیاسی خود را از دست داده است.